چرا مسجد، چرا تبلیغ؟

به گزارش روابط عمومی سازمان تبلیغات اسلامی، مساجد، از آغاز اسلام تاکنون، پایگاه‌های دینی، اجتماعی و فرهنگی امت اسلامی بوده‌اند؛ اما در دوره معاصر، با تغییر نقش‌ها و ساختارها، ضرورت بازنگری در جایگاه مسجد و تبلیغ بیش از پیش احساس می‌شود. سازمان تبلیغات اسلامی با تکیه بر شبکه امامت و توانمندسازی مبلغان، تلاش دارد با نگاهی نو، پیوند مسجد و تبلیغ را احیا کرده و نقش راهبردی این دو نهاد را در جهاد تبیین تقویت کند. در این گزارش تلاش شده است به موضوع اهمیت مساجد بپردازیم.

1

مساجد از نخستین روزهای طلیعه اسلام، غیر از محلی برای اقامه نماز، كاركردی اجتماعی داشتند و اماكنی برای گره‌گشایی جمعی محسوب می‌شدند. در گذر زمان و حضور در فرهنگ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های متفاوت، مسجد شرایط مختلفی را تجربه كرد. در دوره معاصر، و در ایران خودمان، مسجد نقشی كلیدی در پیروزی انقلاب اسلامی داشت. مساجد بودند كه مقبولیت و قابلیت ایجاد پایگاه اجتماعی داشتند. همچنین در ادامه و هنگامه دفاع مقدس، بازهم مساجد در جذب نیروهای داوطلب چه برای حضور در جبهه‌های حق علیه باطل و چه برای پشتیبانی و جلب كمك‌های مردمی نقش اصلی را ایفا می‌كردند.

بجز اینها یكی از مهم‌ترین دلایل مرجعیت مسجد در همه این سال‌ها، كمك‌رسانی به نیازمندان و فرودستان با راه‌اندازی صندوق‌های قرض‌الحسنه یا فرایندهای امدادی اینچنینی است. توسعه خدماتی از این دست و افزایش گستره آن به خدمات فرهنگی و هنری كه هم‌اكنون در برخی از مساجد فعال كشور دیده می‌شود، موجب ارتباط زنده و موثر مسجد با لایه‌های مختلف اجتماع خواهدشد و این روند با افت و خیز همچنان ادامه دارد.

با این حال برخی از مساجد به دلایلی گوناگون ارتباط موثر خود با همه بخش‌های اجتماع كنونی را از دست داده‌اند و نتوانسته‌اند آن انتظاری كه از آنها می‌رود را برآورده كنند تا همچنان پایگاه اول مردم از طیف‌های مختلف فكری و عقیدتی باشند. این اشكال از كجا آمده و چطور می‌توان آن را رفع كرد یا دستكم كاهش داد؟ مسلما برای رسیدن به پاسخی درخور نیاز به آسیب‌شناسی داریم.

2

علیرغم آن كه بیش از 46 سال است كه حاكمیت اسلامی در ایران ما حكمفرما شده اما به دلایل مختلف، مساجد نتوانسته‌اند جایگاه درخور خود را بیابند. شاید باور این موضوع كه حتی تعداد مساجد در كشور هم چندان معلوم نیست و درباره آن تخمین‌های متفاوتی گفته شده، دشوار باشد. نبود مدیریت یكپارچه و حضور ذینفعان متعدد چه در بخش‌های حاكمیتی و چه میان خیران و واقفان، را می‌توان از مهم‌ترین دلایل دانست؛ گفته می‌شود كه 19 مركز و نهاد به نحوی با مسجد، مدیریت آن و فرایند انتخاب امام جماعت برای آن مرتبط‌اند.

از قدیم‌الایام مسجد را وقف می‌كردند و این موضوع موجب شده سازمان اوقاف و امور خیریه در موضوع ملكیت بسیاری از مساجد ورود داشته و درباره برخی از مساجد، كاملا متولی محسوب شود. دفتر نمایندگان ولی فقیه در بیشتر استان‌ها، زیرمجموعه‌ای دارند كه امور مربوط به ائمه جماعت را رتق و فتق می‌كنند.

با حكم آیت‌الله خامنه‌ای از مهرماه سال 1368 برای تهران، مركز رسیدگی به امور مساجد تعیین شد؛ چنین مركزی در برخی استان‌های دیگر نیز راه‌اندازی شده ولی هركدام مستقل بوده و این رویه به‌صورت ملی و كشوری مدیریت نمی‌شود. ازسوی دیگر اغلب مساجد كشور دارای پایگاه بسیج هستند كه ناگفته پیداست تاثیر بسزایی در امور اجرایی و فعالیت مساجد دارند.

ستاد هماهنگی کانون های فرهنگی و هنری مساجد نیز به عنوان زیرمجموعه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دارای شعب استانی است كه گفته می‌شود حدود ۲۴ هزار کانون در مساجد با قریب به ۲ میلیون نفر از اعضا مشغول فعالیت هستند كه طبیعتا در برنامه‌ریزی برای مساجد دخالت دارند.

غیر از اینها ستاد اقامه نماز، شهرداری، وزارت كشور، سازمان بهزیستی، هلال احمر، كمیته امداد امام خمینی، نهاد كتابخانه‌ها، نیروی انتظامی و معاونت تبلیغ حوزه‌های علمیه تعدادی دیگری از ارگان‌هایی محسوب می شوند كه مستقیم و غیرمستقیم در امور مساجد موثرند كه بر آنها می‌توان تعدادی دیگر هم افزود.

در كنار این نهادهای ریز و درشت، هیئت امنای برخی مساجد نیز از كوچك‌ترین امور گرفته تا تعیین امام جماعت و برنامه‌های روزانه مسجد دخالت دارند و همه اینها بر آشفتگی مدیریت مساجد می‌افزاید.

3

برای انسجام و مدیریت یكپارچه مساجد در سال 1383 شورای عالی انقلاب فرهنگی «ستاد پشتیبانی و هماهنگی امور مساجد» كشور را تعریف كرد تا با مدیریت گروهی، امور مسجد حل وفصل شود اما خیلی زود معلوم شد كه لازم است این مدیریت بجای گروه به یك نهاد سپرده شود. شورای عالی انقلاب فرهنگی این مهم را به سازمان تبلیغات اسلامی سپرد و مقرر شد سند ملی مسجد همسو با نقشه مهندسی فرهنگی کشور با تولیت سازمان تبلیغات اسلامی تدوین شود.

سازمان تبلیغات اسلامی در مدیریت جدید، با ایجاد بنیاد هدایت با ماموریت «تعالی شبكه امامت»، امر مسجد را نیز به این بنیاد محول كرد تا سند ملی مسجد در فضایی علمی تدوین شود.

ابتدا پیش‌نویسی برای سند ملی مسجد تهیه و ارائه شد؛ سپس، بعضی از مجموعه‌ها و موسساتی که در حوزه مسجد کار می‌کنند، آن را مورد ارزیابی قرار دادند و پس از اعمال اصلاحات مورد نیاز، پیش‌نویس دیگری تهیه شد و برای نظرخواهی از مجموعه‌های مختلف دانشگاهی، نخبگانی، فعالان فرهنگی، مدیران استانی، معاونان فرهنگی، مدیران ستادی و افرادی از این دست، آماده شد. پس از رفت و برگشت‌های انجام شده، این سند به هیئت‌امنای بنیاد هدایت نیز ارائه شد. در دو جلسه با حضور علمای دینی درباره این سند بحث و گفت‌وگو صورت گرفت و سپس، سند اصلاح شده آماده و به شورای عالی انقلاب فرهنگی ارسال شد. در شورا نیز در سه مرحله در کمیته‌های تخصصی، سند ملی مسجد ارائه و از آن دفاع شده و  اكنون نسخه دوازدهم سند ملی مسجد در کمیته تخصصی در حال بررسی آن است که در صورت تایید برای تصویب به صحن علنی شورای عالی انقلاب فرهنگی ارسال شود. ناگفته نماند كه از پاییز سال 1402 این سند در انتظار تصویب در شورای عالی انقلاب فرهنگی بسر می‌برد و تاكنون تكلیف آن مشخص نشده است.

با این حال بنیاد هدایت دست روی دست نگذاشت و مدیران، کارشناسان و صاحبنظران در حوزه مسجد با هم به بحث شده و به گفت و گو نشستند و در نهایت «قرارگاه ملی مسجد» تشکیل شد تا سند ملی مسجد در این قرارگاه دنبال شود. در این قرارگاه، 5 نهاد شورای سیاستگذاری ائمه جمعه، سازمان تبلیغات اسلامی، سازمان اوقاف و امور خیریه، حوزه های علمیه و سازمان بسیج به عنوان رکن اصلی مسجد شناخته شدند تا دیگر دستگاه‌ها هم از این ۵ نهاد اصلی تبعیت کنند.

در تقسیم وظایف، ذیل قرارگاه ملی مسجد، سازمان تبلیغات اسلامی موظف به قبول مسئولیت مدیریت غیرمستقیم و راهبری نرم مساجد شد. سازمان و به تبع آن بنیاد هدایت، این مسئولیت را به سه حوزه اصلی تقسیم کرد؛ گفتمان‌سازی، توانمندسازی و تولید دانش. برای اجرای این برنامه‌ها، بنیاد هدایت به عنوان یک نهاد میان‌بخشی، از مشارکت تمامی دستگاه‌ها بهره‌برداری می‌کند. این بنیاد به عنوان پل ارتباطی و هماهنگ‌کننده، به پیاده‌سازی اهداف مذکور پرداخته و در جهت تقویت و توسعه فعالیت‌های مساجد گام برمی‌دارد.

4

مدتهاست كه طلاب حوزه‌های علمیه افق‌های دیگری برای آینده‌شان تصویر كرده‌اند و چندان تمایلی به امام جماعتی مساجد ندارند. بسیاری از كارشناسان حوزه می‌گویند طلبه‌های علاقه‌مند به فعالیت، تمایل دارند مشاغلی همچون اعضای هیأت علمی، هیأت تألیف، قاضی، یا نیروی سیاسی ـ عقیدتی را انتخاب كنند و بخش اندکی از خروجی‌های حوزه، روی خوش به مساجد نشان می‌دهند.

در چنین فضایی بود كه رهبر معظم انقلاب در 21 تیر 1402 و در دیدار مبلغین و طلاب حوزه‌های علمیه سراسر كشور فرمودند: «واقعاً با اطّلاعاتی که به من میرسد از جهات مختلف، نسبت به تبلیغ نگرانم! بله، همه‌ی این فعّالیّتهایی که ذکر شده، بیان شده، گزارش شده، واقعی است، درست است، میدانیم؛ در عین ‌حال نیاز ما بیش از اینها است! این‌قدر ظرفیّت تبلیغ در این کشور انبوه و متراکم و گسترده است که اگر ما چندین برابر آن مقداری هم که کار میکنیم، کار کنیم، به نظرم این ظرفیّت پُر نمیشود.»

ایشان در بخش دیگری از این دیدار فرمودند: «امروز نگاه رایج در حوزه‌های علمیّه این است که تبلیغ در مرتبه‌ی دوّم قرار دارد. مرتبه‌ی اوّل چیزهای دیگر است [مانند] مقامات علمی و امثال اینها؛ «تبلیغ» در مرتبه‌ی دوّم است. ما از این نگاه باید عبور کنیم. تبلیغ، مرتبه‌ی اوّل است؛ من این را میخواهم عرض بکنم. چرا این را میگوییم؟ برای اینکه ما هدف دین را چه میدانیم؟ دین خدا آمده است با ما انسانها چه بکند؟ خب یک هدف نهایی داریم که عبارت است از اینکه ما را در مسیر خلیفةاللهی، در مسیر انسان کامل ارتقاء بدهد، بالا ببرد ــ حالا هر چه ظرفیّت داشته باشیم ــ این هدف نهایی دین است. هدفهای میانی و ابتدائی هم وجود دارد؛ مثلاً اقامه‌ی قسط: لِیَقومَ النّاسُ بِالقِسط؛ یا تشکیل نظام اسلامی: وَ ما اَرسَلنا مِن رَسولٍ اِلّا لِیُطاعَ بِاِذنِ اللَه‌؛ مرکز اطاعت، دین است؛ این یعنی تشکیل نظام اسلامی؛ این جزو اهداف دین است؛ هدف میانی است. یا فرض کنید که اقامه‌ی معروف، اشاعه‌ی معروف، ازاله‌ی منکر، ترویج کَلِم طیّب و عمل صالح: اِلَیهِ یَصعَدُ الکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ العَمَلُ الصَّالِحُ یَرفَعُه. خب اینها اهداف دین است؛ هر کدام از اینها را که شما نگاه کنید، وسیله و ابزار رسیدن به آن، تبلیغ است؛ بدون تبلیغ نمیشود. حالا بله یک وقتی استثنائاً یک نفری با یک اشاره‌ی الهی، یک نوری در دلش وارد بشود، آن یک حرف دیگر است، یک چیز استثنا است، امّا دین خدا با این هدفها و امثال این هدفها برای مردم، جز با تبلیغ تحقّق پیدا نمیکند؛ پس تبلیغ شد مرتبه‌ی اوّل، درجه‌ی اوّل. لذا شما در قرآن می‌بینید روی مسئله‌ی تبلیغ تکیه شده.»

5

آنچه در مجموعه پیش روی شما گسترده شده، نمایشگر گوشه‌ای از فعالیت‌هایی است كه در سازمان تبلیغات اسلامی برای رسیدن به جایگاه مطلوب مساجد در كشور و تحقق امر والای تبلیغ در این فضای معنوی، صورت گرفته و همچنان تداوم دارد. مسلما وسعت این فعالیت‌ها كه بسیاری از آنها در غبار روزمرگی و دورافتادگی از مركز، نادیده می‌مانند، بسیار بیشتر از آنی است كه یاد می‌شوند و به یقین فعالیت‌های ستادی، استانی، شهرستانی و محلی یا تلاش‌هایی كه امام محله‌ها در اقصی نقاط كشور به ثمر می‌نشانند در این صفحات اندك قابلیت بازگویی ندارند اما به قدر قدرشناسی، جرعه‌ای از این دریا در این مجال اندك گرد آمده‌اند؛ باشد كه مرضی رضایت حق قرار گیرد.

آشنایی با سامانه‌های آموزشی و خدماتی اداره كل مبلغان

تبلیغ اصیل اسلام ناب با روش‌های نوین

اگرچه بنیاد هدایت، موضوع مسجد و تبلیغ اصیل را در كلان و برای تعالی شبكه امامت راهبری می‌كند اما سازمان تبلیغات اسلامی از ابتدا برای توانمدسازی مبلغان فعالیت داشته است. در گام دوم نهضت تبلیغ اسلام ناب، موضوع جهاد تبیین براساس فرمایش‌های رهبر معظم انقلاب به عنوان یك ضرورت راهبردی در دستور كار قرار گرفته و در این میان، مبلغین دینی در خط مقدم این جهاد، نقش ویژه‌ای در روشنگری افكار عمومی و مقابله با شبهات دارند.

اداره كل امور مبلغین سازمان تبلیغات اسلامی برای توانمندسازی مبلغان در عرصه جهاد تبیین با تقویت مبانی، محتوا و مهارت تبلیغی از طریق تقویت شبكه شاگردپروری برای عملیات‌های تبلیغی، از ابزارهای گوناگونی در چند سال اخیر استفاده كرده كه هركدام منشا خیرات و بركات فراوانی بوده‌اند. سامانه شمع، مدرسه شمع و سامانه مبشران كه در ادامه درباره آنها بیشتر سخن به میان می‌آید، برخی از مهم‌ترین ابزارهای این حركت تبیینی محسوب می‌شوند.