نقشه راه پژوهشی برای شناخت نسل آینده 

به گزارش روابط عمومی سازمان تبلیغات اسلامی، نوجوانان امروز، آینده کشور را شکل می‌دهند و سرمایه‌های اصلی جامعه محسوب می‌شوند؛ نسلی که رشد و تربیت صحیح آن‌ها نه تنها سلامت جسمانی و روانی فردی را تضمین می‌کند، بلکه مسیر توسعه اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کشور را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. با این حال، نوجوانان در دوره حساس زندگی خود با مجموعه‌ای از چالش‌های پیچیده و چندوجهی روبه‌رو هستند؛ از فشارهای روانی و اجتماعی گرفته تا اثرات فضای مجازی و فناوری‌های نوین، از تغییرات خانوادگی و آموزشي و تربيتي گرفته تا پیامدهای بحران‌های جهانی مانند کرونا. شناخت دقیق وضعیت نوجوانان و شناسایی نیازها و علایق آنان و به تبع آن شناخت كمبودهای پژوهشی در این حوزه، پیش‌شرط طراحی سیاست‌ها و برنامه‌های مؤثر برای ارتقای توانمندی آنان است.

در همین راستا، خانواده فرهنگ و هنر امید به‌عنوان یکی از نهادهای فعال در حوزه تربیت، آموزش و رشد فرهنگی نوجوانان، نقش مهمی در حمایت، هدایت و تأمین پشتوانه پژوهشی پروژه‌های مرتبط با نسل نوجوان ایفا کرده است. این خانواده فرهنگی با تشکیل اندیشکده امید و راه‌اندازی شبکه‌ای از پژوهشگران و مربیان تربیتی، تلاش می‌کند تصویری واقعی و علمی از وضعیت نوجوان ایرانی ارائه دهد تا مبنای تصمیم‌سازی‌های فرهنگی و اجتماعی کشور قرار گیرد.

به همين منظور، دکتر عباس جواهری، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران و عضو شورای پژوهشی اندیشکده امید، پروژه‌ای با عنوان «مرور سیستماتیک مقالات مرتبط با نوجوانان» را آغاز کرده است. او در گفت‌وگو با ما توضیح داد که هدف این پژوهش، ارائه تصویری جامع از وضعیت نوجوانان و شناسایی فرصت‌ها و چالش‌های اصلی آنان در جامعه امروز است. این پژوهش با بررسی حدود ۷۰۰ مقاله علمی از دهه ۷۰ تا خرداد ۱۴۰۲، تلاش کرده است تصویری واقعی از وضعیت نوجوانان ارائه دهد و نشان دهد که چگونه خانواده، مدرسه، جامعه و فناوری بر سلامت و رشد آنان تأثیر می‌گذارند. 

عباس جواهری، استادیار، عضو هیات علمی دانشگاه تهران و مدیر گروه مشاوره در دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران است. وی فارغ‌التحصیل دانشگاه ویلیام و مری در ایالات متحده و عضو انجمن ملی مشاوران و سوپروایزرهای بالینی آمریکا است. حوزه فعالیت حرفه‌ای وی شامل روان‌درمانی، سوپروایزر بالینی و انجام پژوهش‌های علمی در زمینه‌های مرتبط با سلامت روان و توسعه فردی بزرگسال و نوجوان است.

* پروژه مرور سیستماتیک مقالات مرتبط با نوجوانان، قرار است چه گرهي را باز كند؟
پروژه مرور سیستماتیک مقالات مرتبط با نوجوانان را حدود سه سال پیش آغاز کردیم. هدف اصلی، شناسایی پژوهش‌های انجام شده و دسته‌بندی آنها به صورت روشمند و تحلیل یافته‌های پژوهشی بود تا مسیر پژوهش‌های انجام شده در حوزه نوجوانی احصاء شده تا ضمن معرفی الگوها و روندها، پژوهش‌های آتی به طور هدفمند و مسئله‌محور اجرا شود. به عبارت دیگر این پژوهش مانند یک نقشه راه علمی عمل می‌کند؛ مسیر پژوهش‌های آینده را روشن می‌کند و به ما کمک می‌کند بدانیم چه حوزه‌هایی کمتر بررسی شده‌اند و نیازمند توجه بیشتری هستند.
* براي اجرای اين پروژه، چه فرآیندي طي مي‌شود؟
در ابتدا 3000 پژوهش انجام شده با موضوع نوجوان و سلامت روان از پایگاه‌ داده‌های علمی که پژوهش‌ها را نمایه می‌کنند دریافت شد؛ پژوهش‌‌های دریافت از سال 1373 تا خرداد 1402 بود؛ سپس طی چند مرحله و براساس پروتکل یا راهبرد جستجو، حدود ۷۰۰ مقاله علمی پژوهشی وارد مرحله تحلیل و بررسی نهایی شد.
*ساختار این پروژه چگونه است؟
700 مقاله بررسی شده در قالب ۹ محور اصلی دسته‌بندی شده است که هر محور به یکی از ابعاد کلیدی زندگی نوجوانان اختصاص دارد. این محورها عبارتند از؛ آسیب‌شناسی نوجوانان، سلامت جسمانی، بهزیستی دیجیتال، تربیت جنسی، توانمندسازی نوجوان، جامعه و نوجوان، خانواده و نوجوان، تأثیر کرونا بر نوجوانان و نقش مدرسه در زندگی نوجوان. هریک از این محور‌ها با هدف ارائه تصویری جامع و چندبعدی از شرایط نوجوانان بررسی می‌شوند و تلاش می‌کنند نیازها، فرصت‌ها و چالش‌های خاص هر حوزه را شناسایی کنند.
* چرا کرونا یک محور مستقل دارد؟
بحران کرونا تأثیر عمیقی بر نوجوانان داشته است. این بحران نه تنها سلامت جسمانی و روانی آنان را تحت تأثیر قرار داده، بلکه روابط اجتماعی، آموزش و حتی روند رشد شخصیتی را تغییر داده است. بنابراین اختصاص بخشی مجزا به این موضوع ضروری بود تا اثرات همه‌جانبه این بحران بر نوجوانان بررسی شود.
* مسائل نوجوانان چرا نیازمند نگاه بین‌رشته‌ای است؟
مسائل نوجوانان پیچیده و چندوجهی هستند و به ندرت در چارچوب یک رشته علمی محدود می‌شوند. به عنوان مثال، مصرف کالای فرهنگی توسط نوجوانان هم جنبه روان‌شناختی دارد، هم اجتماعی و هم فرهنگی. برای درک کامل این مسائل، باید از ترکیب دانش روانشناسی، جامعه‌شناسی، علوم تربیتی و حتی فناوری اطلاعات استفاده کرد. متأسفانه بسیاری از پژوهش‌ها در یک رشته محدود می‌شوند و تصویر کاملی ارائه نمی‌دهند.
* چه رویکردی برای پوشش این نیاز بین‌رشته‌ای اتخاذ کرده‌اید؟
ما تلاش کرده‌ایم با همکاری پژوهشگران رشته‌های مختلف، مسائل را از زوایای گوناگون بررسی کنیم. به ویژه موضوعاتی مانند تأثیر فناوری و فضای مجازی بر نوجوانان که زندگی آنان را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد، نیازمند نگاه چندوجهی است. این همکاری بین‌رشته‌ای کمک می‌کند كمبودهای علمی شناسایی شود و پژوهش‌ها کاربردی‌تر باشند.
* کاربرد این پژوهش برای آینده چیست؟
این پژوهش نقش مهمی در راهبری پژوهش‌های آینده دارد. با مطالعه نتایج، پژوهشگران می‌توانند حوزه‌هایی را که کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند شناسایی کنند و منابع خود را به شکل مؤثرتری استفاده کنند. علاوه بر این، سیاست‌گذاران می‌توانند با تکیه بر این نتایج تصمیمات دقیق‌تر و کارآمدتری برای ارتقای وضعیت نوجوانان اتخاذ کنند.
* نقش بهزیستی دیجیتال در زندگی نوجوانان چیست؟
نوجوانان امروز درگیر فناوری و محتوای دیجیتال هستند و این موضوع بر سلامت روان، روابط اجتماعی و تحصیل آنان تأثیر مستقیم دارد. همان‌طور که تغذیه ناسالم بر سلامت جسمانی تأثیر سوء دارد؛ مصرف محتوای نامناسب نیز بر حوزه روانی و اجتماعی نوجوان تأثیر سوء خواهد داشت؛ بنابراین توجه به بهزیستی دیجیتال به اندازه سلامت جسمانی اهمیت دارد.
* والدین چگونه می‌توانند نقش مؤثری در این زمینه داشته باشند؟
والدین و مربیان با گفت‌وگوی همدلانه، آموزش مهارت‌های دیجیتال و نظارت منطقی بر فعالیت‌های آنلاین نوجوانان می‌توانند به سلامت دیجیتال آنان کمک کنند. ارتباط صمیمانه با نوجوان و ایجاد فضای اعتماد، نقش حیاتی در کاهش آسیب‌های دیجیتال دارد. همسالان نیز تأثیر زیادی دارند؛ مهارت‌های اجتماعی و روابط سالم با دوستان، انتخاب‌های بهتر در فضای مجازی را ممکن می‌سازد.
* نقش خانواده و مدرسه در حمایت از نوجوانان چگونه است؟
نوجوانانی که ارتباط خوبی با والدین دارند، از بسیاری آسیب‌ها در امان هستند. ایجاد ارتباط صمیمانه، حمایت بی‌قید و شرط و گذراندن اوقات با کیفیت با خانواده، نوعی «حاشیه امنیت» برای آنان ایجاد می‌کند. مدرسه نیزنقش مهمی در آموزش مهارت‌های اجتماعی، تعامل با همسالان و توسعه شخصیتی نوجوانان دارد. جامعه نیز ارزش‌ها و چارچوب‌های فرهنگی را شکل می‌دهد و باید در کنار خانواده و مدرسه، مورد توجه باشد.
* این پژوهش درباره توانمندسازی و تربیت جنسی نوجوانان چه نکاتی را مدنظر داشته است؟
توانمندسازی نوجوانان شامل توسعه مهارت‌های فردی، تصمیم‌گیری مستقل و ایجاد حس مسئولیت‌پذیری است. تربیت جنسی صحیح و آموزش مهارت‌های مرتبط با سلامت جسمانی و روانی، به نوجوان کمک می‌کند تا در مسیر رشد و پیشگیری از آسیب‌ها قرار گیرد. این بخش از پژوهش، تلاش دارد نوجوانان را با دانش و مهارت لازم برای مواجهه با چالش‌های زندگی مجهز کند.
* پیام شما به والدین و پژوهشگران چیست؟
شناخت دقیق وضعیت نوجوانان و همکاری بین‌رشته‌ای پژوهشگران، کلید ارتقای سلامت و رشد آنان است. والدین با ایجاد ارتباط صمیمانه، حمایت مستمر و آموزش مهارت‌های دیجیتال، نوجوانان را در مسیر رشد و شکوفایی قرار می‌دهند و آنان را از بسیاری آسیب‌ها محافظت می‌کنند. این پژوهش کمک می‌کند که مسیر پژوهش‌های آینده و سیاست‌گذاری‌های علمی برای نوجوانان کشور روشن شود و نسل آینده بتواند با فرصت‌های بهتر و چالش‌های کمتر مواجه شود.